Leonie Cornips, Marjo van Koppen, Sterre Leufkens, Kristin Melum Eide en Ronja van Zijverden hebben onderzoek gedaan naar het fenomeen deixis (aanwijzen) bij katten. Zij schreven hierover een artikel dat is gepubliceerd in Journal of Pragmatics. Op deze pagina lees je een Nederlandstalige samenvatting van dat artikel. Onderaan de samenvatting vind je de link naar het volledige artikel.

Deixis: katten wijzen dingen aan

We hebben onderzoek gedaan naar de interacties tussen katten en de mensen met wie ze hun huishouden delen. De focus lag hierbij op hoe katten iets aanwijzen door geluid, blikrichting, gebaar of hun positie in de gezamenlijke ruimte. Mensen wijzen dingen aan met bijvoorbeeld hun handen, armen of blikrichting. Dieren hebben andere lichamen en doen dit dus ook op een manier die bij hun lichaam past.

Theorieën

Uit eerder onderzoek van Turner (2021) wisten we al dat katten de blik van een mens kunnen volgen en ook dat ze zelf heen en weer kunnen kijken van een object naar een mens. De betekenis hiervan daargelaten, zien ze mensen dus als een potentiële interactiepartner. Uit onderzoek van Nicastro (2004) kwam naar voren dat katten in verschillende situaties miauwen en hun lichaam inzetten om de aandacht van een mens te krijgen. Voorbeelden zijn de stand van de staart, het geven van kopjes en het maken van verschillende geluiden. Hiermee geven ze bijvoorbeeld aan dat ze eten willen of dat ze willen dat een mens de deur voor ze open doet om naar buiten te gaan.

Stukenbrock ontwikkelde een model voor de volgorde van de stappen in interacties tussen twee mensen. Volgens Stukenbrock zijn er 3 stappen.

• Stap 1: mens 1 probeert de aandacht van mens 2 te krijgen.
• Stap 2: mens 1 bepaalt de ruimte waarin het aanwijzen gebeurt.
• Stap 3: mens 1 wijst het doel aan.

Mens 1 checkt of mens 2 het begrijpt en zo niet, dan volgt een herhaling van een of meer stappen.

Onderzoek naar gefilmde kat-mens-interacties

Wij onderzochten of dit model ook van toepassing is op de interactie tussen kat en mens die samen een huishouden delen. Ook beschrijven we op welke manier katten iets aanwijzen. De kat die we onderzochten in deze studie heet Salma. We bestudeerden filmpjes van haar waarin ze haar mens vraagt om eten of om de deur naar het balkon open te doen.

In het eerste filmpje dat we analyseerden, probeert Salma de aandacht van haar mens te krijgen door te miauwen, naar haar mens toe te lopen en te kijken. Daarna maakt ze de ruimte waar het om gaat duidelijk door naar de kamer met de voerbak toe te lopen en te kijken of haar mens volgt. Ook haar oren zijn op de mens gericht. Vervolgens wijst ze de voerbak aan door ernaar te kijken, één van haar oren erop te richten en er verder naartoe te lopen. Gedurende de interactie maakt Salma duidelijk dat de mens het goed begrijpt door tegen de deurpost te wrijven, met haar ogen te knipperen, haar rug omhoog te doen en te spinnen.

Salma heeft een oor naar achteren gericht. (Credits voor beide foto’s: Journal of Pragmatics. Artikel: A linguistic-pragmatic analysis of cat-induced deixis in cat-human interactions. Auteurs: Leonie Cornips, Marjo van Koppen, Sterre Leufkens, Kristin Melum Eide, Ronja van Zijverden.)

In het tweede filmpje dat we analyseerden, zit Salma spinnend bij de balkondeur en wil ze naar buiten. Het spinnen duidt erop dat ze de aandacht van de mens al heeft. Salma plaatst haar aanwijzing in de ruimte door met haar kop en haar pootje richting de deurklink te gaan. Ze gaat met de voorpoten tegen de deur aan staan, met de pootjes richting de klink. Omdat de mensen hier niet op reageren, draait ze zich om en begint ze te kijken en te miauwen naar de menselijke huisgenoten. Twee keer strekt ze haar pootje uit naar de hand van een van de mensen, om hier vervolgens aan te ruiken en te likken, mogelijk om te zeggen dat het met deze hand moet gaan gebeuren. Ze wijst dus eigenlijk een nieuw doel aan. Daarna richt haar ene oor zich op de deur. De mens doet dan de deur open, terwijl Salma zijn hand in de gaten houdt. Vervolgens gaat haar pootje naar de deur, kijkt ze naar buiten en loopt ze het balkon op.

Conclusie

De conclusie die wij trekken uit de twee gefilmde kat-mens-interacties is dat deze interacties gestructureerd verlopen volgens het model dat Stukenbrock ontwikkelde voor mens-mens-interacties. De stappen vinden ook plaats in dezelfde volgorde. Gezien het gemak waarmee we het model van Stukenbrock konden toepassen op kat-mens-interacties, gaan wij er vanuit dat dit model ook waarde heeft voor interacties tussen verschillende culturen, talen en andere (dier)soorten.

We hebben ook nieuwe manieren van aanwijzen bij katten geïdentificeerd, zoals het gebruik van de oren, het krommen van de rug en het gebruik van een poot. De enige voorwaarde om iets aan te kunnen wijzen lijkt te zijn dat degene die het doet een lichaam moet hebben. Culturele conventies en de mogelijkheden van dit lichaam bepalen verder hoe het aanwijzen plaatsvindt.

• Wil je het hele artikel ‘A linguistic-pragmatic analysis of cat-induced deixis in cat-human interactions’ (in het Engels) lezen? Dat kan op sciencedirect.com.