Omstreden standbeeld mag binnen blijven staan

Het stond er al sinds 1928, het standbeeld van een stoere sporter met omhoog gestrekte rechterarm bij de entree van het Olympisch Stadion in Amsterdam. De directie had het recentelijk laten overbrengen naar het trappenhuis van het stadion. Het bronzen beeld riep jarenlang geschokte reacties op bij voorbijgangers. De gestrekte arm leek namelijk sterk op de Hitlergroet. Vandaar ook een recente bekladding. De verklaring was steeds geweest dat het beeld de Olympisch groet verbeeldde die in 1924 was geïntroduceerd als verwijzing naar de Romeinse tijd. De Nederlandse beeldhouwster Gra Rueb had de Olympische groet in gedachten gehad toen zij het beeld maakte. Dat was vijf jaar voordat de nazi’s aan de macht kwamen in Duitsland. De gemeente had zelfs een bord met die uitleg bij het beeld geplaatst. De landelijke monumentenorganisatie Het Cuypersgenootschap dat zich inzet voor behoud van bouwkundig erfgoed uit de 19^e en 20^e eeuw, had een procedure tegen de verplaatsing aangespannen. Het standbeeld moest blijven staan op de oorspronkelijke openbare plek. De rechtbank ging daar niet in mee. Na historisch onderzoek bleek een verband met de fascistengroet van Mussolini die de nazi’s later hebben overgenomen.[1]

Als voorzitter van de KNAW-commissie “Omstreden Monumenten” heb ik de discussies over “de groetende sportsman” nauw gevolgd. Het is een leerzame casus die demonstreert hoe gelaagd en complex de geschiedenis van een standbeeld of monument kan zijn en hoe hoog de emoties daarover kunnen oplopen. Onze commissie is in de herfst van 2021 door het KNAW-bestuur geïnstalleerd om een advies uit te brengen over de omgang met omstreden monumenten en andere gedenktekens in de openbare ruimte.[2] De term omgang verwijst naar de manier waarop bestuurders, erfgoedbeheerders en uitvoerders bij hun beslissingen verschillende perspectieven al of niet bewust hebben laten meewegen. We focussen op twee terreinen: het koloniale verleden van Nederland, inclusief slavernij, en moderne oorlogen en genocide in de 20^e eeuw waar Nederland bij betrokken is geweest.

Het afgelopen jaar hebben drie besloten gespreksrondes plaatsgevonden met een divers gezelschap van gemeenteambtenaren, vertegenwoordigers van verschillende herinneringsgemeenschappen, erfgoed- en onderwijsexperts. Naast bilaterale gesprekken met experts uit binnen- en buitenland hebben we op 21 oktober een grote werkconferentie in het Trippenhuis van de KNAW georganiseerd, geleid door Kathleen Ferrier, voorzitter van UNESCO Nederland. Op de conferentie bleek onder meer dat conflicten over bepaalde publieke monumenten teveel op het bordje van gemeenten belanden. Bestuurders en ambtenaren hebben meer ondersteuning nodig. Een historiserende benadering van een omstreden monument kan voor hen belangrijk zijn om te begrijpen wat er onderhuids speelt bij voor- en tegenstanders. Bijvoorbeeld over het standbeeld van J.P. Coen in 1893 in Hoorn dacht zeker niet iedereen positief. De protesten zijn echter gemarginaliseerd en vergeten. Er is in de loop der tijd een interactie ontstaan tussen het innerlijk cultureel archief van mensen (cfr. Edward Saïd en Gloria Wekker) en de monumenten in de publieke ruimte als extern cultureel archief. De vraag tijdens de conferentie was ook hoe je de discussie voert over datgene wat gegenereerd wordt door die interactie. Soms zijn beleidsmakers “bewust onbekwaam” en is er sprake van politieke onwil, stelde de Nationaal Coördinator tegen Discriminatie en Racisme, Rabin Baldewsingh. Twee kunstenaars stelden het belang van de fysieke verandering in de vormgeving aan de orde. Kunstenaars kunnen nieuwe verbeeldingen maken waarmee zij de blik van burgers kunnen ontregelen waarmee hun visie op het monument kan veranderen. Tijdens de werkconferentie werden ook de voor- en nadelen van Emotienetwerken besproken, een methodiek om mensen te laten reflecteren op de emoties die erfgoed kan oproepen.[3]

De werkconferentie fungeerde als een boeiend platform met verschillende meningen, perspectieven en adviezen. Het verslag is een van de bronnen voor de formulering van de aanbevelingen door de KNAW-commissie. Momenteel werk ik in overleg met de andere commissieleden hard aan het Adviesrapport. Het is een spannend en fascinerend schrijfproces. We hopen het rapport in het voorjaar te kunnen presenteren.

Maria Grever, Voorzitter KNAW-commissie Omstreden Monumenten, 27 November 2022

Eindnoten

[1] Voor meer achtergronden, zie https://nos.nl/artikel/2453933-omstreden-standbeeld-mag-in-trappenhuis-olympisch-stadion-blijven-staan en https://www.trouw.nl/binnenland/olympisch-stadion-verwijdert-beeld-dat-hitlergroet-brengt~bfc2266b/?referrer=https%3A%2F%2Fwww.google.com%2F

[2] Over samenstelling en taak van de KNAW-commissie zie https://www.knaw.nl/publicaties/omstreden-monumenten

[3] Zie het programma van de werkconferentie https://www.knaw.nl/bijeenkomsten/besloten-bijeenkomst-werkconferentie-omstreden-monumenten